Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) Dünya Kültür Mirası Listesi’nde yer alan Diyarbakır’ın tarihi Sur ilçesi, dünya tarihinin en uzun süreli sokağa çıkma yasağına tanıklık ediyor. Kentte ilk sokağa çıkma yasağı 6 Eylül 2015 tarihinde ilan edildi ve bu yasak 4 gün sürdü. Daha sonra 13 Eylül, 10 Ekim ve 28 Kasım tarihlerinde de 3 ayrı sokağa çıkma yasağı ilan edildi. En son 2 Aralık 2015 tarihinde kente bağlı Cevat Paşa, Dabanoğlu, Fatihpaşa, Hasırlı, Savaş ve Cemal Yılmaz mahallelerinde yasak ilan edildi. “Sivil tahliyesi” gerekçesiyle 11 Aralık’ta bir gün ara verilen yasak, 5 yılı aşkın bir süredir devam ediyor. Devlet yetkilileri her ne kadar kimi etkinliklerde yasağın olmadığını iddia etse de 2 Aralık 2015’ten bu yana etrafı demir bariyerlerle çevrili 6 mahalleye girişlere izin verilmiyor. Yine son yasağın kaldırıldığına dair de şimdiye kadar ne valilik ne de kaymakamlık tarafından herhangi bir açıklama yapılmadı.
YIKIM
6 mahallede ilan edilen yasak sürerken, 21 Mart 2016 tarihinde Bakanlar Kurulu tarafından Sur’da bulunan 7 bin 714 parselden 6 bin 292 parsel için “Acele kamulaştırma” kararı alındı. Sur’daki parsellerin neredeyse yüzde 82’sine denk gelen kamulaştırma kararı sonrası, kentin 6 mahallesi neredeyse yerle bir edildi. Kilise, cami, konak, hamam gibi onlarca tarihi yapı da bu yıkımdan nasibini aldı.
Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (TMMOB) tarafından hazırlanan raporlara göre, yasakta 334’ü tescilli olmak üzere 3 bin 569 yapı yıkıldı. Bu yapıların büyük bölümü, yasağın kısmi kaldırıldığı ve çatışmaların tamamen son bulduğu süreçte yaşandı. Yıkılan yapıların yerlerine ise, makine kesimi bazalt makyajlı eve ve butik otellerin inşasına başlandı. Kent mimarisine aykırı yapılan tek tip ve tek renkli yapıların yapımı halen devam ediyor.
KİMLİKSİZ YAPILAR
Giriş ve çıkışları kamera sistemiyle donatılan yapılara ilişkin 18 Mart’ta bir haber ajansına konuşan Sur Belediyesi kayyımı Abdullah Çiftçi, yıkılan yerlerde 506 yeni konutun inşa edildiğini belirtti. Yapıların “Diyarbakır evleri” tarzında yapıldığını iddia eden Çiftçi, 147 tane iş yeri ve 9 otel inşa edildiğini söyledi. Çiftçi, 249 konutun ihalelerinin yapıldığını, 106 konutun ihale çalışmalarının devam ettiğini ve Sur içerisindeki restorasyonun sürdüğünü kaydetti. Çiftçi, 18 tarihi yapıda Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nce restorasyonun yapıldığını dile getirerek, “Bunların içinde 4 tane de kilise var. Keldani ve Surp Giragos kiliseleri bu yılın sonuna doğru teslim edilecekler ve cemaatlerine hizmet verecek duruma gelecekler” dedi.
AİLELER BORÇLANDIRILDI
Yasak döneminde göç etmek zorunda kalan 5 bini aşkın aileye, mülklerine karşılık 3 seçenek sunuldu. Ailelere, ya mülklerine karşılık para verilmesi ya borçlandırılarak kentin dışındaki TOKİ konutlarından yer ya da yeni inşa edilen konutlar teklif edildi. Ailelerin büyük bir bölümü para seçeneğini kabul etmedi ve daha önce evleri bulunan yerlerde konut talebinde bulundu. Ancak, teklif edilen konutların metrekaresi için 2 bin TL istendi. Hem kalacak yer sıkıntısı çeken hem de yeni konutlar için yeteri gücü olmayan aileler, bunun üzerine mecburen TOKİ’nin Üçkuyular ve Çölgüzeli bölgelerindeki konutlardan ev almak zorunda kaldı. Aileler, söz konusu konutlar için de on binlerce lira borç altına sokuldu.
BELİRSİZLİK SÜRÜYOR
Hak sahiplerine teslim edilmeyen yeni konutlar, işyerleri ve butik otellerin birçoğu ise ihale edilerek sermayeye peşkeş çekiliyor. Halen yapımı tamamlanmayan yapıların hak sahiplerine mi yoksa yine ihale usulüyle satışa mı çıkarılacağı belirsizliğini koruyor.
CEZAEVİ GÖRÜNÜMÜ
Aradan 5 yılı aşkın bir süre geçmesine rağmen girişlere kapalı olan ve şantiye alanına çevrilen mahallelerdeki yeni yapılar havadan görüntülendi. Görüntülerde, halen birçok yapının yıkımına devam edildiği ve bazı tarihi yerlerin restore edildiği görülüyor. Tek tip ve tek renk yapılan evlerde kullanılan mimari model dikkati çekiyor. Surlara yakın yerde inşa edilen evlerin kapılarının tek avluya çıkması ve etraflarının tamamen kapalı olması cezaevinde kullanılan mimari planına benziyor.
Süreci başından bu yana takip eden Mimarlar Odası Diyarbakır Şubesi Eşbaşkanı Ferit Kahraman ile kentte yaşanan yıkım, son durum ve tek tip yapıları konuştuk.
MAHREMİYET
Çatışmalı sürecin sonlanmasının ardından bölgede inlemelerde bulunduklarını belirten Kahraman, hazırladıkları raporlara göre yaklaşık 46 hektarlık alanda yıkım gerçekleştiğini söyledi. Bunun yanında 89 tane tescilli yapının zarar gördüğünü aktaran Kahraman, birçok yapının ya yol çalışmasında ya “güvenlik” gerekçesiyle ya iş makinalarının geçiş güzergahı olması nedeniyle yıkıldığını ifade etti. Şu an girişlere izin verilmeyen bölgelerde 49 tescilli yapının restorasyon çalışmasının devam ettiğini kaydeden Kahraman, “Bunların çalışmaları yaklaşık 1 yıl önce başladı. O konuda da aslında geç kalındı” dedi.
Yeni yapıların ne sivil mimariye ne de geleneksel yapılara uygun inşa edilmediğine dikkati çeken Kahraman, daha önce hazırlanan Suriçi Koruma Amaçlı İmar Planı’na da uyulmadığının altını çizdi. Kahraman, yeni yapıların birçoğunun cezaevini andırdığını vurgulayarak, “Bir avlu ve avlunun etrafında dizilmiş evler. Geleneksel evlerde ya da özgün sivil mimari örneklerden bahsettiğimizde mahremiyet kavramından da bahsetmeliyiz. Şu anda burada bir avlunun etrafında dizilmiş 8-10 tane evden hepsinin penceresi o avunun içerisine bakıyor. O sivil mimaride mahremiyetin de ortadan kaldırıldığını görüyoruz” diye kaydetti.
KULLANILAN TAŞLAR
Sivil toplum örgütleri ve halkın yeni yapıların projelendirme ve yapım aşaması sürecine dahil edilmemesinin tüm bunlara neden olduğunu ifade eden Kahraman, “Bütün planlama, proje ve süreçler Ankara’dan merkeziyetçi bir şekilde yürütüldü. Projeyi çizenlerin birçoğu Diyarbakır’ı ya da bu sivil mimari yapıları hiç görmemiş insanlar. Kendi özgün malzemesi Karacadağ volkanik patlamasından olan bazalt taş. Dişi ve erkek diye nitelendirilen iki farklı taş ve bu yapıların çoğunda dişi denilen bazalt taş kullanılmıştı. Ancak evlerin tamamının üstü boya ve badana yapılmış, dış cephe montalamasıyla yapılmış. Alt tarafta da bazalt taş görünümü var. Ama bu görüntüler özgün doğal taştan değil. Geleneksel taştan örülen bir duvar ya da evden bahsedemiyoruz” şeklinde konuştu.
“İçerisine girdiğinizde bir sıcaklık vermediğini ve mekanın bir ruhunun kalmadığını görüyorsunuz” diyen Kahraman, yapıların “İhale edelim de birileri para kazansın” mantığıyla yapıldığını kaydetti.
TİCARİ YAPILAR
Yapıların inşası sürecinde hak sahiplerinin mağdur edilmeyeceği sözünün verildiğini ancak bu sözün tutulmadığını dile getiren Kahraman, “Şu anda sadece konutlarla ilgili kısmi teslimatlar yapılıyor. Sayıları 100’ü ya buluyor ya bulmuyor. Ticari alanlar olan dükkan ve butik otellerin hak sahiplerine teslimi ile ilgili ne yazık ki öyle bir işlem gerçekleşmiyor. Şuanda o belirsizlik halen sürüyor. Muhtemelen anlaşamama konusundan kaynaklı. Mülkiyetin tapusu elinde olan insanlara, ticari alana dönüştüğü için gidip bu yerler verilmiyor. Mağduriyetlerden en büyüğü de bu” ifadelerini kullandı.
TEKTİP ZİHNİYET
Yapıların tek tip olduğunu belirten Kahraman, şöyle devam etti: “Yapıların tamamının birbiriyle aynı olması, kopyası olması, tek tipleştirme zihniyetinin bir görüntüsü. Canlı canlı halini burada gözlemleyebiliyoruz. İnşaat çalışmalarının ne kadar süreceği, tam olarak bu alanlarda süren fiziki veya süregelen yasakların net ne zaman kalkacağına dair herhangi bir açıklamada bulunmuyor. Bu haliyle devam ederse yıllarca sürecek bir çalışma olacak gibi.”
Gökhan Altay / MA
