İspanya 17 özerk topluluk ve 2 özerk şehir olmak üzere toplam 19 idari birimden oluşuyor. 1978 Anayasası ile tanımlanan “Özerk Topluluklar Devleti” modelini benimsiyor. Söz konusu anayasa, farklı milletlerin ve bölgelerin varlığını tanıyarak, devletin tekçi ve merkeziyetçi teritoryal yapısına son noktayı koyuyor. İsteyen tüm bölgelerin özerk olma ve tarihi-kültürel miraslarını koruma hakkını garantiye alıyor. Merkezi devlet ulusal bütünlüğü korurken, topluluklar kendi kimliklerini yönetiyor. Özerk bölgelerin kendilerine ait parlamentosu, meclisi, hükümeti, yargı sistemi, polisi, dili, eğitimi ve vergi sistemi bulunuyor.
ÖZERK BÖLGELERİN YETKİLERİ
Özerk bölgelerin yetkileri arasında kendi öz yönetim kurumlarını örgütlemek ve kendi toprakları içindeki belediye sınırlarını değiştirmek bulunuyor. Toprak, kentleşme ve iskankonularını düzenlemek, ekonomik kalkınma, anıtsal miras, dağlar ve ormancılık, limanlar, havalimanları, kanallar ve sulama sistemleri, kültür ve dil, eğitim, sağlık, sosyal hizmet gibi daha birçok alanda yetkiye sahip.
Özerk bölgelerin yetkisine girmeyen alanlar şunlar: vatandaşlık, göç, yabancılar, mülteciler, uluslararası ilişkiler, savunma ve silahlı kuvvetler, adalet yönetimi, ticari, ceza ve cezaevleri hukuk, parasal sistem, referandum yetkisi.
BELEDİYELER
İspanya belediyeciliği, yüksek özerklik, güçlü belediye başkanı, açık yetki anlayışı, katılımcı demokrasisi ile öne çıkıyor. 78 Anayasası, belediyelerin özerkliğini garantiye alıyor; belediyelerin tüzel kişiliğe sahip olduklarını, kendi yetki alanları içindeki mallara, kaynaklara ve yasalara sahip olduklarını belirtiyor. Ayrıca kentlerin hükümet ve yönetim işlerinin belediye başkanları ve belediye meclis üyelerinin üstlendiğine işaret ediliyor. Belediye meclis üyelerinin eşit, özgür ve gizli oyla seçilecekleri, belediye başkanlarını ise belediye meclis üyeleri veya yerleşim yerleri sakinleri tarafından seçilecekleri hükümleri yer alıyor. Belediyelere kendi bütçeleri ve mali özerklik tanınıyor.
İspanya’da belediyeler, Frankocu rejim yanlılarının en güçlü olduğu alanlardan biriydi. Bunu 1955’teki Yerel Yönetimler Yasası temellendiriyordu. 1955 yasası, rejim tarafından kabul edilen ve rejim yanlısı yerel elitlerin belediyelerdeki konumunu sağlamlaştıran bir yasa. Her ne kadar 78 Anayasası ile belediyelerin özerk bir yönetim olduğu belirtilse de, 55 yasasının uzun süre geçerli olması İspanya’da belediyelerin ülkedeki demokratikleşme sürecine sokulmasını zorlayan bir konu oldu.
Demokratik güçlerin baskısı sonucunda 1985 yılında Yerel Yönetim Temel Yasası (Ley Reguladora de las Bases del Régimen Local-LRBRL) ile belediyelerde yeni bir örgütlenme modeline geçildi. Bu yasa ile belediye başkanının merkezinde bulunduğu yürütmeyi ve yönetim komisyonunu güçlendirerek başkanlık sistemini canlandırıldı. Bu şekilde, genel kurul ve başkan arasında yeni yetki paylaşımı yapılarak, yürütmenin fonksiyonları arttırıldı ve güçlendirilen başkanlık sistemi ile belediyelerin parlamentarizasyonu gerçekleştirildi.
AÇIK YETKİ MADDESİ
Yerel Yönetim Yasası, “Açık Yetki Maddesi” ile belediyelerin yetkilerini kapalı bir listeyle sınırlı tutmuyor. Yasa, belediyelere “yerel çıkarlara ilişkin her konuda” müdahale etme yetkisi veriyor. Bu, belediyelerin yaratıcı ve girişimci politikalar üretmesini sağlar.
YEREL YÖNETİM KOMİTELERİ
İspanya hükümetinin çıkardığı merkezi bir yasa olan LRBRL, yerel özerkliği güçlendirmeyi ve yerinden yönetim ilkesini pekiştirmeyi amaçlıyor. Bu yasaya göre yerel yönetimlerin örgütlenmesi şöyle belirlenmiş:
– Belediye meclisi üyeleri, eşit, özgür, direkt ve gizli oyla seçilecek; belediye başkanı meclis üyeleri veya söz konusu yerleşim yerindeki yerleşimciler tarafından seçilecek; tüm bu işlemler genel seçim yasaları çerçevesinde gerçekleşek
– Tüm belediyelerde belediye başkanı, başkan yardımcısı ve genel kurul olacak.
– Nüfusu 5 binden fazla olan yerleşim yerlerinde Yerel Yönetim Komitesi oluşturulacak. Komite üyeleri, belediye başkanı ve genel kurul tarafından atanan ve sayıları toplam sayılarının üçte birini geçmeyecek meclis üyelerinden oluşuyor. Komite, görevlerini yerine getirme konusunda belediye başkanına yardım edecek.
– Nüfusu bu rakamın altında olan yerlerde ise kendi organik yasaları çerçevesinde işleyiş sağlanacak veya belediyenin genel kurulu kararları alacak.
– Özerk bölgelerin yerel rejimle ilgili yasaları, tamamlayıcı bir belediye örgütlenmesi yapacak.
– Belediyelerde genel kurul ve açık konseyler tarafından Mahalle Kurulu (Asamblea Vecinal) olarak adlandırılan kurullara, yönetim organlarının kontrolü, mali yönden denetim ve organik tüzük ile kararnamelerin kabul edilmesi yetkisi veriliyor.
BELEDİYELERİN YETKİLERİ
Belediyelerin yetkileri Anayasa, Özerk Topluluk Statüleri (Her özerk bölge kendi Statüsünde belediyelere ek yetkiler verebilir) ve merkezi yasalar (1985 Yerel Yönetim Temel Yasası belediyelerin zorunlu ve isteğe bağlı yetkilerini tanımlar) olarak üç katmanda ele alınıyor. LRBRL’debelediyelerin yetkileri isteğe bağlı ve zorunlu olarak belirleniyor.
ZORUNLU YETKİLER
– Nüfusu 5 binden küçük olan yerlerde; sokak aydınlatması, mezarlık, çöp toplama, su temini, pazarlar.
– Nüfusu 5 bin ile 20 bin arasında olan alanlar; sokak aydınlatması, mezarlık, çöp toplama, su temini, pazarlar, parklar, kütüphane, spor tesisleri.
– Nüfusu 20 binden büyük olanlar; sokak aydınlatması, mezarlık, çöp toplama, su temini, pazarlar, parklar, kütüphane, spor tesisleri, toplu taşıma, çevre koruma, sosyal hizmetler.
– Nüfusu 50 binden büyük olanlar; sokak aydınlatması, mezarlık, çöp toplama, su temini, pazarlar, parklar, kütüphane, spor tesisleri, toplu taşıma, çevre koruma, sosyal hizmetler, kültür, halk sağlığı.
Bu zorunlu görevlerin dışında, isteğe bağlı olup genel meclisin karar vereceği turizm gibi alanlarda yetkiye sahip. Özerk topluluklar da kendi yasalarıyla belediyelere daha fazla yetki devredebiliyor. Ancak belediyelerin temel özerkliği anayasal olup, özerk topluluklar bunu kaldıramıyor.
Katılımcı demokrasi araçları şöyle: Bölgesel danışma konseyleri, halk inisiyatifleri ve referandum, katılımcı bütçe.
‘AYUNTAMİENTO ABİERTO’ VE ŞEFFAFLIK HAREKETİ
2015’ten sonra Podemos destekli yeni sol yönetimler (Barcelona en Comú, Ahora Madrid vb.) ile şeffaflık, açık veri, dijital katılım çok öne çıktı. İspanya şu anda Avrupa’da belediye şeffaflık endekslerinde ilk 3’te yer alıyor.
TARİHİ VE KÜLTÜREL KİMLİK VURGUSU
Özellikle Katalonya, Bask Bölgesi, Galiçya gibi özerk topluluklarda belediyeler yerel dil, kültür ve kimliği koruma konusunda çok aktif rol oynuyor.
Anayasa aynı zamanda yurttaşların belediye çalışmalarına katılmaları için çeşitli mekanizmalar da oluşturuyor. Bu mekanizmalar kapsamında oluşturulan en önemli organ ilçe komitesi ( junta de distrito) veya mahalle konseyleri (consejovecinales) adı verilen organlar.
Özellikle ilçe komiteleri büyük kentlerde başlayan alanların desentralizasyonu (merkezi yönetimin yetki, sorumluluk ve kaynaklarının bir kısmının yerele devredilmesi) sürecine yurttaşların katılımını ve bilgi alışverişini sağlıyor. Komitenin yetkili kişisi olarak ise belediyenin seçilmiş bir üyesi görevlendiriliyor.
KATALONYA
Belediye yönetimleri, Katalonya’nın en alt düzey idari birimlerini oluşturuyor. Katalonya’da köy, kasabada dahilbüyüklük ve küçüklüğüne bakılmadan her yerleşim yerinde belediye bulunuyor. Her belediyenin, belediye başkanı, belediye başkan yardımcısı, belediye meclis üyesi ve genel kurulu bulunuyor.
Özellikle başkent Barcelona’daki belediyecilik sistemi örnek alınan modellerden biri. Avrupa’da dördüncü sırada yer aldığı belirtiliyor.
Bu modelin temel özellikleri arasında açık meclisler, mahalle forumları ve yurttaş inisiyatifleriyle desteklenen aşağıdan yukarıya bir demokrasi mevcut. Toplumun karar alma süreçlerine katılımını sağlanıyor. Sosyal-ekolojik dönüşümü hedefliyor, katılım ve sürdürebilirliği koruyor.
Öne çıkan politikalar arasında, feminist şehircilik ve toplumsal cinsiyet eşitliği politikaları ile katılımcı demokrasi yer alıyor. Aynı zamanda göçmenler için katılımcı şehir aidiyet kartları bulunuyor ve şehir planlamasında topluluk temelli tasarım söz konusu.
FEMİNİST BÜTÇELEME
Barselona Belediyesi, 2015’ten beri feminist perspektiften bütçe hazırlıyor. Bu yaklaşım “cinsiyet eşitliğini merkeze alan kamu politikalarını” geliştiren Barcelona, bütçenin kadın-erkek arasındaki eşitsizlikleri azaltacak şekilde tasarlanmasını sağlıyor.
Bütçeleme şu temel prensipler doğrultusunda yapılıyor:
Cinsiyet etkisini analiz etmek: Her harcama kalemi, kadın ve erkek üzerinde farklı etkiler yaratıyor mu diye incelenir.
Eşitsizlikleri azaltmak: Örneğin kadınların daha çok kullandığı toplu taşıma, çocuk bakımı, şiddet önleme hizmetleri önceliklendirilir.
Katılımcılık: Kadın dernekleri, mahalle konseyleri, feminist örgütlerle birlikte bütçe hazırlanır.
FEMİNİST BÜTÇELEME SÜRECİ NASIL İŞLİYOR?
Cinsiyet verisi toplama: Şehirlerdeki kadın-erkek nüfus, istihdam, gelir, şiddet istatistikleri, bakım yükü gibi veriler toplanır.
Cinsiyet etki değerlendirmesi: Her bütçe kalemi (ulaşım, sağlık, kültür, spor vb.) için ‘Bu harcama kadınları nasıl etkiler?’ sorusu sorulur.
Öncelik belirleme: Kadınların dezavantajlı olduğu alanlar tespit edilir. Gece aydınlatması, kreşler, kadın sağlığı, istihdam programları.
Bütçede ayrımcılık kontrolü: Bütçenin yüzde 100’ü cinsiyet açısından incelenir. Örneğin; Spor tesisleri erkek ağırlıklı mı kullanılıyor?
Katılımcı bütçe atölyeleri: Mahallelerde kadınlarla toplantılar yapılır, talepler alınır (örneğin: daha güvenli parklar)
Şeffaflık ve raporlama: Her yıl ‘Cinsiyet Bütçe Raporu’ yayınlanır. Hangi paranın nereye gittiği, etkisi açıkça gösterilir.
YURTTAŞ KATILIMI
Barcelona’da yurttaşların belediye karar alma süreçlerine katılımı, katılımcı demokrasi modeli çerçevesinde yasal temellere dayanıyor. Karar alma süreçlerini demokratikleştirmek için mahalle bazlı meclisler ve referandumlar yapılıyor.
Barcelona, 10 ilçe ve 73 mahalleye bölünmüş. Her ilçede bir ilçe konseyi (Consell de districte) bulunuyor. Bu konseylerde seçilmiş belediye meclis üyeleri, siyasi partiler, mahalle dernekleri, sivil toplum örgütleri ve bireysel yurttaşlar yer alıyor. Yurttaşlar açık oturumlara katılabiliyor, öneri sunabiliyor, oy kullanabiliyor.
Yurttaş katılım konseyleri: İlçelerde ve şehir genelinde tematik (sağlık, çevre, kültür vb.) katılım konseyleri bulunuyor. Üyelik genellikle kura ile seçilir (rastgele, temsiliyet için).
Katılımcı bütçeleme: Her yıl belediye bütçesinin bir kısmı yurttaşlar tarafından kararlaştırılıyor.
Süreç ise şöyle işliyor: Fikir toplama (“decidim.barcelona” çevrimiçi platformu), teknik değerlendirme, halk oylaması (+16 yaşındakiler oy kullanabilir, kimlik doğrulaması ile)
Dijital katılım platformu: Açık kaynaklı, şeffaf bir platform olan “decidim.barcelona” ile yurttaşlar belediye önerilerine yorum yapılabiliyor, yeni öneriler sunulabiliyor, tartışmalara katılabiliyor, anketlere oy verebiliyor.
Mahalle meclisleri: Mahalle düzeyinde açık toplantılardır. Herkes katılıp, söz alabiliyor. Gündem genellikle yerel sorunlardan oluşuyor.
EKONOMİK MODEL
Belediyecilik anlayışındaki diğer temel anlayışlar ise şöyle:
Turizmden uzaklaşmayı temel yaklaşım alan Barcelona, küresel adalet ve yerel ekonomiyi hedefliyor.
İklim değişikliği ve turizm baskısına karşı yeşil dönüşümü hedefliyor. Örneğin; araba trafiğini azaltan mahallelerden oluşan Süperbloklar oluşu. Turizm haritası ve ziyaretçi sınırlamaları. Barcelona modeli, bu uygulamalar nedeni ile turizm karşıtı olmakla eleştiriliyor.
ULAŞIM VE ŞEHİR PLANLAMASI
Bu konudaki temel yaklaşımı araçsız kent vizyonu olan Barcelona, yaya ve toplum taşımaya öncelik veriyor. Örneğin; tramvay ve bisiklet yollarını genişletme.
SOSYAL ADALET
Temel yaklaşım, konut, yoksulluk ve eşitlik odaklı. Örneğin; sosyal konut artışı (yüzde 50 bütçe artışı), evsizlik programları ve feminist bütçeleme.
Diren Yurtsever / MA
